Sztuka ponad opowieść. Recenzjo-analiza "Tylko Bóg wybacza"

Ten chłopak, Nicolas, wyleczył mnie z filmowej depresji. – Alejandro Jodorowsky

Pies Andaluzyjski z 1929 roku, zwłaszcza sławna scena rozcinania oka, był manifestem modernizmu: należało odejść od prymatu widzenia na rzecz odczuwania, a ekspresja stała się ważniejsza niż logika. Rzeczywistość rozczłonkowała się, stała relatywna, gdyż wszystko jest filtrowane przez naszą jednostkową świadomość. Filozofia ta miała swoje źródło między innymi w Freudowskiej koncepcji id, ego i superego, gdzie id ma być siedliskiem popędów stłumionych przez nacisk z zewnątrz, zwłaszcza kompleksów na tle seksualnym. Te ukryte pragnienia, potrzeby i lęki ujście swoje znajdują w marzeniach sennych, dlatego wspomniany film to właśnie zapis snów Buñuela i Daliego.

Ten teoretyczny wstęp wydaje się niezbędny do odczytania sensu Tylko Bóg wybacza, obrazu, który odwołuje się do modernistycznych idei na kilku poziomach. Refn dosłownie przywołuje scenę rozcinania oka, gdy Chang „wymierza sprawiedliwość” jednemu z mężczyzn odpowiedzialnych za strzelaninę, w której zginęło kilku policjantów (tutaj pstryczek w nosy osób, które twierdzą, że przemoc u Refna jest zawsze nieuzasadniona). Tym sposobem reżyser podsuwa klucz interpretacyjny filmu – logika przestaje się liczyć, gdyż to nie fabuła jest tu istotna, ale hipnotyzujący, audiowizualny majstersztyk, który należy chłonąć i czuć. Zostaliśmy zaproszeni na podróż po podświadomości Juliana, w której ścierają się pożądanie, jakie żywi wobec matki oraz lęk przez karą. A jak to już z podświadomościami bywa, są one mocno popaprane. Azjata-anioł sprawiedliwości, który nosi na plecach widzialną tylko momentami katanę, nie powinien wobec tego dziwić. Tak samo jak całe dziewiętnaście (!) zdań wypowiedzianych przez Goslinga – po co ma mówić więcej, skoro znajdujemy się w jego głowie?

Freud zaś klaskałby z radości. Julian jest klasycznym przypadkiem kompleksu Edypa. Chorobliwie poddańczy matce, nie może dopuścić, aby tej stała się krzywda, przez co ma na rękach krew swego ojca. Ostateczny gest wsunięcia palców w ranę w brzuchu Crystal ma być czymś w rodzaju połączenia się z nią, powrotu do jej łona, a może nawet namiastką aktu seksualnego. Mężczyzna wie, że musi go za to spotkać kara, więc od początku przeczuwa nadejście Changa, policjanta, który samozwańczo wymierza przestępcom karę na zasadzie „ząb za ząb”. To postać nierzeczywista, boska ręka sprawiedliwości (w stylu starotestamentalnym), nieuchronna siła, której nie można pokonać. Julian próbuje jej uniknąć, jednak w końcu sam się jej poddaje.

Świat przedstawiony Tylko Bóg wybacza to nie tylko obraz podświadomości Juliana, ale jego najgorszy koszmar, piekło. Wszechobecna czerwień sprawia, że film to wędrówka po kręgach piekielnych. Ta dominanta kolorystyczna to także wyraz emocji bohatera: pożądania i agresji. Przeciwwagą dla niej jest chłodny niebieski, który zawsze towarzyszy Changowi i świadczy o jego zimnej determinacji. Zdecydowane, intensywne barwy budują aurę oniryzmu, tworzoną również przez nienaturalnie długie ujęcia i celebrowanie każdej czynności. Czas płynie tu jakby inaczej, a wszystko dlatego, że obserwujemy rzeczywistość będącą wytworem chorego umysłu Juliana. Atmosfera marzenia sennego, utajone kompleksy seksualne – stąd o krok tylko do surrealizmu proponowanego przez Buñuela i Daliego.

Kiedy dwa lata temu świat poznał Refna dzięki Drive, publiczność podzieliła się na tych, którzy pamiętną scenę w windzie (zmysłowy pocałunek plus brutalne morderstwo) pokochali, i na tych, których raził jej zbytni naturalizm. Tylko Bóg wybacza to scena w windzie wydłużona do dziewięćdziesięciu minut. Niepowtarzalny i natychmiast rozpoznawalny styl reżysera, na który składa się miks przemocy, sentymentalizmu, kiczu i oniryzmu, tutaj uzyskał pełnowymiarowy kształt, został dopracowany w najmniejszym szczególe. Co więcej, styl stał się ważniejszy niż treść, urósł do absurdalnych niemal rozmiarów. Drive także był filmem właściwie o niczym, gdzie fabuła była służebna wobec formy, jednak wartka akcja i w miarę zachowana amerykańskość tej opowieści (nawiązania do westernów i kina gangsterskiego) sprawiły, że był łatwo przyswajalny nawet dla przeciętnego widza. Największa anomalia, a więc wspomniana „romantyczna” jatka w windzie, dała się znieść z racji swojego krótkiego czasu trwania (podczas gdy dla innych stanowiła o wysokiej jakości całej produkcji). Tymczasem Tylko Bóg wybacza to poniekąd sztuka dla sztuki, stąd mnóstwo negatywnych recenzji. Refn doprowadził swój znak markowy do perfekcji kosztem atrakcyjnej fabuły (jednak czy wcześniejsze akapity wskazują na to, że to film bez żadnej treści?).

W niektórych scenach bohaterzy mówią, lecz słowa zostają całkiem wyciszone. Wyłącz słuch, zdaje się mówić Refn. Dialogi nie są ważne. Nie patrz, tylko odczuwaj. Daj się wprowadzić w trans. Jeśli ci się uda, prawdopodobnie wyjdziesz z kina zakochany – w klimacie, w grze światłem i fakturą, w pojedynczych kadrach (precyzja zdjęć sprawia, że nawet pojedynczo wyglądają one jak dzieła sztuki). W innym przypadku nic tu nie dostrzeżesz, bo styl Refna kupuje się w całości albo w ogóle. Estetyczny orgazm kontra totalne niezrozumienie koncepcji. Refn nie opowiada już historii, Refn robi sztukę. Nieco przekoloryzowane, lecz wciąż trafne zdają się tu być słowa Alejandra Jodorowskiego (surrealisty, jakby nie było): Należy zrozumieć jedną rzecz – kino rozczarowuje, całkiem się zdegenerowało, stało się przemysłem. Chory twór, rak, jakim jest kino amerykańskie, opanował całą planetę. Stał się przekaźnikiem idei politycznych, ekonomicznych i wielu innych duchowych odpadów. Straciliśmy już wszelką nadzieję. Widzimy, że we wszystkich filmach jest podobne oświetlenie, a prym wiedzie ten degenerat Spielberg. Gdy spotykamy artystę, który potrafił w tym wszystkim przetrwać i pozostał czysty, mimo że zarabia na życie kręceniem filmów, odczuwamy nieopisaną radość. Ten chłopak, Nicolas, wyleczył mnie z filmowej depresji.